İslam Akıl Dini mi?

Prof. Dr. Cağfer KARADAŞ

Cevaba önce akıldan başlayalım. Aklın ne olduğuna dair kafamızda net bir cevap var mı? Söz gelimi akıl, zekâ gücü mü yoksa zihin kapasitesi midir? Açacak olursak, akıl bir şeyi hemen kavramak mıdır, yoksa öğrenilen bilgiyi kalıcı kılmak mıdır?

Kafam karıştı doğrusu!

Zaten meselenin kendisi karışık. Günümüzde genellikle akıl, zekâ ile eş tutulur ve çok zeki insanların çok akıllı olduğu kabul edilir. Zekâ ise en açık olarak, kişinin kendi alanındaki problemlere çözüm getirebilme gücü olarak tanımlanır. Problemi çözme, ancak derinliğini kavrama ve kavradığını kalıcı kılmakla mümkün olur. Bu durumda işin içine öğrendiklerimizin depolandığı yer olan zihin girer.

Peki, akıl bütün bunları bağımsız mı gerçekleştirir? Yani hiçbir yerden destek almaz mı?

Çocuğun gelişimine bakarak buna cevap verebiliriz. Bebeklik döneminde ilk öğrenme deneyimi, göz ve kulağa dayanır. Yani gördüğünü ve duyduğunu taklitle işe başlar. Söylenen şeyler ona bir anlam ifade etmez. Zaman içinde zihin kabiliyetinin gelişmesiyle canını çok yakan şeyleri hatırında tutabilir. O şeyin niçin canını yaktığına dair bir fikri olmasa bile. Karşılaştırma yapma gücü henüz gelişmemiştir. Karşılaştırma ve ayırt etme gücünün gelişmesiyle çocuk aklını kullanma safhasına ulaşır. Ama bu döneme kadar zihninde duyma ve görme sonucu, taklit yollu da olsa, epey bir materyal birikir. Karşılaştırma ve ayırt etmeyi bunlar üzerinden yapar. Yetersiz kaldığı noktada çevresindekilerden bilgi almaya yönelir. İşte bu noktada eskilerin haber bilgisi dediği dış kaynak devreye girmiş olur.

Öyleyse aklın tek başına işlev görmesi söz konusu değil.

Tabii ki öyle! Çünkü akıl, karşılaştırma ve ayırt etme yöntemiyle çalışır. Buna eskiler kıyas ve temyiz adını vermişlerdir. Bu iki işlemi yapabilmek için zihinde birikmiş malzeme olması gerekir. İnsanın öğrenme ihtiyacını doğuran sebep de tam olarak budur. Öğrenme yoluyla insanoğlu zihninde malzeme toplar ve sonra onları karşılaştırma ve ayırt etme işlemine tabi tutarak yeni bilgilere ulaşır. Bu bilgilerle geleceğe yönelik planlamalar yapar.

Öyleyse hayat akılla sürdürülür, diyebilir miyiz?

Kesinlikle. Bu yüzden Allah, insanları akıllı yaratmış ve akıllı olanlara hitap etmiştir. Ancak bütün bilgilerden soyutlanmış aklın bir işlev görmesi de söz konusu değildir. Öyleyse akıl, hangi bilgiyle donatıldıysa ona göre işleyen bir mekanizmadır. Eğer kişi zihnine topladığı bilgiyi geliştirmez ve çeşitlendirmezse tekdüze ve kısır bir düşünme içine hapsolur.

Konuya İslam açısından baktığımızda nasıl anlamalıyız?

Hz. Âdem yaratıldıktan sonra ona isimler öğretiliyor. Bunun bir anlamı onun zihnine bilgi yükleniyor, ikinci anlamı ise çevresini tanıma noktasında isimlendirme kabiliyeti veriliyor. Çünkü Hz. Âdem ilk insan olduğu için görerek ve duyarak etrafından bilgi alma imkânı yoktu. Sonraki insanlar için artık hemcinslerinden oluşan bir çevre vardır ve bilgiyi onlardan alması mümkündür. Öyleyse her insana bilgiyi işleme kapasitesi olan akıl verilir. Burada tekdüze bir akıldan söz etmek mümkün değildir. Eğer akıllar tekdüze olsaydı, insanlar arasında meslek ve meşrep bakımından farklılığın oluşması ve toplum içinde iş bölümünün oluşturulması imkânsız olurdu.

İlk sorumuza dönsek. Sanki konudan uzaklaşıyoruz hocam.

Uzaklaşmıyoruz aksine konuya yaklaşıyoruz. Ne demiştik, insan dışardan bilgi almaya muhtaç bir varlıktır. Öğrenim ihtiyacı da bundan doğmaktadır. Dışardan hiçbir bilgi desteği almayan bir insanın hayatını sürdürmesi imkânsızdır. Bu, hayvanlar için bile böyledir. İnsanın dışardan bilgi alma zorunluluğunun yanında her bilgiyi kaynağından ve doğru adresten alma zorunluluğu vardır. İnsan çiftçiliği atölyede öğrenemeyeceği gibi tamir işini de tarlada öğrenemez. Gördüğü ve duyduğu nesnelerin bilgilerini doğrudan alabildiği gibi görmediği alanların bilgisini haber alma yani öğrenme yoluyla elde eder. Tarih bilgisi ve uzak coğrafyaların bilgisi böyledir. Akıl yürütülerek tarih bilgisi elde edilemez. Demek ki görmediğimiz alanların bilgisi ancak öğrenme yoluyla gerçekleşir. Öğrenme yoluyla elde edilen bilgilere de haber bilgisi denilir.

Peki dinin öğrenimi nasıldır?

Din yoluyla insan, yaratıcısını ve yaratıcısına karşı görevlerini öğrenir. Yaratıcıyı görmek mümkün olmadığına göre O’na dair bilgiler görmediğimiz alanı bilme yöntemiyle elde edilir. Yani öğrenmeyle. Allah’ın görevlendirdiği ve gönderdiği peygamber aracılığıyla ancak bu bilgileri elde edebiliriz. Peygamberin insan olarak görevlendirilmesi hem akla hem duyulara hitap içindir. Çünkü peygamber sadece öğreten değil aynı zamanda örnek olan kişidir. Aslında öğretmen de öyledir.

Evet, kesinlikle böyle. Ama konumuza dönersek, aklı sanki devre dışı bıraktık gibi.

Kesinlikle akıl devre dışı bırakılamaz. Çünkü aklın devre dışı bırakılması, insanın işlevsiz hâle gelmesi, bitkisel hayata girmesidir. O yüzden hiçbir peygamber, insanların akıllarına baskı yollu müdahale etmez. Eğer müdahale ederse insanın iradesi devre dışı kalmış olur. Çünkü aklın yaptığı iş, karşılaştırma ve ayırt etmedir. Bu karşılaştırma ve ayırt etme işleminin sonunda bir tercihte bulunur. Tercihi doğrultusunda da kendisine bir yol ve yöntem çizer. Bunları ortadan kaldırıp onu belli bir yöne ve yönteme mecbur kıldığınızda ne aklın ne de iradenin önemi kalır. Yüce Allah, kurduğu sistemi ve yarattığı insanı çok iyi bildiği için peygamberin görevini sisteme zarar vermeyecek ve insan aklını kısıtlamayacak şekilde belirlemiştir. İnsan dışardan bilgi almaya muhtaç olduğu için peygamber insana bilmediği alanla ilgili birtakım bilgiler getirmektedir. Bu bilgileri nasıl kullanacağına ve gelecek noktasında nasıl bir yol tayin edeceğine dair fikir vermektedir. İnsan bunun karşısında aklına müracaat etmekte ve kendine göre bir fayda-zarar envanteri çıkarmaktadır. Eğer bu fayda-zarar envanterini peygamberin getirdiği bilgiyi göz ardı ederek yaparsa, sadece zihinde olan bilgiyle akıl yürüterek kendisini dar ve kısır bir alan hapsetmiş olur. Hâlbuki akıllı insan, bilgisini geliştirerek ve çeşitlendirerek karar verendir. Şayet peygamberin getirdiğini kullanarak bir sonuca giderse isabet eder. Örnek verecek olursak, Firavun, Hz. Musa’nın getirdiği bilgiyi dikkate almadığı için eksik değerlendirme yapmış ve gerçeği ancak boğulurken kabullenebilmiş.

O zaman bilgi araçlarını bir bütün olarak mı görmek gerekiyor?

Tam da öyle. Bilgi araçları birbirinden koparıldığında insan eksik kalır. Öyleyse sadece akılla insanın bir yere ulaşması ve bir sonuç elde etmesi mümkün değildir. İslam akla hitap eder, aklın kavramasını önceler. Bu yönüyle İslam’da aklın inkâr edilmez yeri ve önemi vardır. “İslam akıl dinidir.” derken ”Aklın ürettiği din.” diyorsak doğru değil, ancak “Aklın kavrayabileceği ve onaylayabileceği bir din.” diyorsak doğrudur. Aklı tek yönlü bakışa ve sınırlı bilgiye mahkûm eden, aklı devre dışı bırakmış demektir. İşte Kur’an’da “akıllarını kullanmıyorlar” ifadeleri de bu tür insanlar içindir.

İslam Akıl Dini mi?

Diyanet Aylık dergileri Ağustos 2023 sayısı çıktı

Diyanet Aylık Dergi Temmuz 2023 sayıları çıktı

Afet Zamanlarında Dini Aktörlerin Toplumda Etkili Olma Yolları

Köye Ve Köy Halkına Adanmış Bir Ömür Ali Vahid Üryani

En Sadık Yoldaş Salih Amel

İnfak Ahlakı

Ahlaklı Bireyin Oluşmasında Kur’an’ın Rolü

Dünyevileşme: Anlamın Yitirilişi yada Varlık Yoksunluğu

Emanet Şuuruyla Anlam Kazanan İnsani Varlığımız

Muhammedü’l-Emin ve Emanet