Prof. Dr. Âdem APAK
Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Her insanda zaruri olarak bulunması gereken bir özellik olan emanet, peygamberlerin ise başta gelen sıfatlardandır. Onlarda bulunan sıfatlardan biri de sıdktır ki esasında bu iki sıfat birbiriyle çok yakın ilişkilidir. Buna göre peygamberler, sözde ve fiilde güvenilir (sadık) kabul edilen ve kendilerine tebliğ görevi, yani dini yayma emaneti verilen sadık insanlar olarak tanımlanabilir.
Sıdk, peygamberlerin en önemli özelliklerindendir. Kur’an’da bu husus açıkça Hud suresinde ifade edilmektedir: “O hâlde sen maiyetindeki tövbe edenlerle beraber, emrolunduğun şekilde dosdoğru ol. Aşırı gitmeyin. Çünkü O, ne yaparsanız hakkıyla görür.” (Hud, 11/112.)
Bu ayette Allah, sadece Hz. Peygamber’e (s.a.s.) değil, aynı zamanda bütün müminlere doğruluğu emretmektedir. İmanında sabit, amelinde devamlı, ahdine ve sözüne sadık olanlar gerçekten takdire şayan kişilerdir. Çünkü her hâl ve şartta doğru olmak ve bu şekilde sabit kalmak gerçekten zordur. Doğru olmak bazen hatta çoğu zaman risklidir. Zira doğru söyleyenler ve doğru davrananlar pek çok kez zor durumda kalmış, dünyevi imkânlarını ve makamlarını kaybetmekle karşı karşıya kalmışlardır. “Doğru söyleyeni dokuz köyden kovarlar.” sözü herhâlde birçok acı tecrübenin bir neticesi olsa gerektir. Bu sebepledir ki doğruluk gerçekten cesaret, azim ve fedakârlık ister. Tarihte doğru söyleyenler, doğruya çağıranlar sıkıntı çekmişler, hayatlarını zor şartlar altında sürdürmüşlerdir. Bunun en bariz örneği şüphesiz Kur’an’da da zikri geçen peygamberlerin hayatlarıdır. Allah’ın bütün peygamberlerinde olduğu gibi sıdk hasletini bütün tavır ve davranışlarında en güzel şekilde gösteren peygamberlerden birisi de Hz. İsmail’dir.
Kur’an-ı Kerim’de on iki yerde adı geçen Hz. İsmail, güzel hasletleriyle zikredilmektedir. Öncelikli olarak Hz. İsmail, babası Hz. İbrahim’in yaşlılık döneminde ve bir duası neticesinde dünyaya gelmiştir: “İhtiyar hâlimde bana İsmail’i ve İshak’ı lütfeden Allah’a hamdolsun! Şüphesiz Rabbim duayı işitendir.” (İbrahim, 14/39.)
“O:‘Rabbim! Bana salihlerden olacak bir evlat ver.’, dedi. İşte o zaman biz onu uslu bir oğul ile müjdeledik.” (Saffat, 37/100-101.)
Hz. İsmail çok küçükken babası Hz. İbrahim tarafından Mekke’de Beytü’l-Haram’ın bulunduğu yere bırakılmıştır.
“Ey Rabbimiz! Ey sahibimiz! Namazı dosdoğru kılmaları için ben, neslimden bir kısmını senin Beyt-i Harem’inin (Kâbe’nin) yanında, ziraat yapılmayan bir vadiye yerleştirdim. Artık sen de insanlardan bir kısmının gönüllerini onlara meyledici kıl ve meyvelerden bunlara rızık ver! Umulur ki bu nimetlere şükrederler.” (İbrahim, 14/37.)
Rivayete göre Hz. İbrahim’in hanımı Sare’nin Hacer isminde bir cariyesi vardı. Onu, kocası Hz. İbrahim’e verdi ve Hz. İbrahim’in ondan İsmail adında bir oğlu dünyaya geldi. Hz. İbrahim daha sonra onları alarak Mekke’ye götürdü. Kâbe yakınlarında bir yere iskân etti. Bu esnada Mekke susuz, çorak ve kayalık bir yerdi. Allah Teâlâ, Hz. İbrahim’in duasını kabul etti. Orada zemzem diye anılan su fışkırdı.
Mekke’nin ilk sakinleri olarak Güney Arabistan’dan gelen Amâlikalılar kabul edilir. Daha sonra yine güneyli Cürhüm kabilesi İbrahim peygamberin hanımı Hacer ve oğlu İsmail’in izniyle burayı yurt edinmiş, daha sonra Hz. İsmail adı geçen kabilenin reisi Mudad’ın kızı Seyyide ile evlenmek suretiyle onlarla akrabalık kurmuştur. Hz. İsmail, Cürhümlüler döneminde Kâbe ve hac işlerini yönetmiş, kendisinden sonra bu görevi on iki oğlundan biri olan Nâbit b. İsmail yerine getirmiştir. Nâbit’ten sonra Kâbe hizmeti Cürhümlü Mudad b. Amr ile Katura’nın lideri oldukları iki ayrı ailenin eline geçmiştir. Bunlardan Mudad, Mekke’nin yukarı, Katura ise aşağı kısmını yönetmişlerdir. Ancak zamanla aileler anlaşmazlığa düşünce aralarında çatışmalar meydana gelmiş, neticede Hz. İsmail’in soyu tarafından da desteklenen Mudadlılar Mekke’nin tek idarecisi olmuşlardır. Bu şekilde İsmailoğulları, Cürhümlülerin hâkim oldukları dönemlerde Mekke’de yaşamayı sürdürmüşler, burada İsmailîler, Adnanîler, Maaddîler veya Nizarîler adlarıyla anılmışlardır. Bu gelişmeden çok sonra Mekke’de peygamber olarak gönderilecek olan Hz. Muhammed’in (s.a.s.) ceddi olan Kureyş kabilesi de Hz. İsmail’in Cürhümlü kadınlarla evlenmesinden meydana gelen bu soydan neşet etmiştir. (Buhari, Ehadisü’l-Enbiya, 9.)
Hz. Peygamber (s.a.s.) kendisiyle Hz. İsmail arasındaki soy bağını şu sözleriyle açıklamaktadır: “Allah, İbrahim’in çocuklarından İsmail’i, İsmail’in çocuklarından Benî Kinâne’yi, Benî Kinâne’den Kureyş’i, Kureyş’ten Benî Hâşim’i, Benî Hâşim’den de beni seçti.” (Müslim, Fezâil, 1; Tirmizi, Menâkıb, 1.)
Hz. İsmail belli bir yaşa geldiğinde babası Hz. İbrahim onu kurban etmek istedi. Bu hadise Hz. İbrahim için ahde vefa, oğlu Hz. İsmail için ise bir sadakat sınavı olmuştur: “Babasıyla beraber yürüyüp gezecek çağa erişince: ‘Yavrucuğum! Rüyada seni boğazladığımı görüyorum; bir düşün, ne dersin?’ dedi. O da cevaben: ‘Babacığım! Emrolunduğun şeyi yap. İnşallah beni sabredenlerden bulursun.’ dedi. Her ikisi de teslim olup onu alnı üzerine yatırınca biz ona: ‘Ey İbrahim!’ diye seslendik. ‘Rüyayı gerçekleştirdin. Biz iyileri böyle mükâfatlandırırız. Bu, gerçekten, çok açık bir imtihandır. Biz, oğluna bedel ona büyük bir kurban verdik. Geriden gelecekler arasında ona (iyi bir nam) bıraktık. ‘İbrahim’e selam!’ dedik. Biz iyileri böyle mükâfatlandırırız. Çünkü o, bizim mümin kullarımızdandır.’” (Saffat, 37/102-105.)
Hz. İsmail gibi babası tarafından kurban edilme tecrübesi yaşayanlardan birisi de Hz. Peygamber’in (s.a.s.) babası Abdullah olmuştur. Rivayete göre Hz. Peygamber’in (s.a.s.) dedesi Abdülmuttalib b. Haşim görmüş olduğu bir rüyaya dayanarak Mekke’de kaybolan zemzem kuyusunu yeniden faaliyete geçirmeye karar verdi. Daha önceki dönemde şehri idare eden Cürhümlülerin Huzâalılara mağlup olmalarının ardından zemzem kuyusunu kapatmaları Mekke’yi susuz bırakmıştı. Onun zemzemi bulmak amacıyla kazıya başladığına şahit olan Kureyşliler bu kuyuda kendilerinin de haklarının olduğunu söyleyerek ona engel oldular. Zemzemi yeniden faaliyete geçirmesi esnasında Mekkelilerin engellemeleriyle karşı karşıya kalan Abdülmuttalib, onların kendisini koruyacak kimsesi olmadığı için böyle davrandıklarını düşünerek Allah’a on adet erkek çocuk nasip etmesi için dua etmiş, dileği gerçekleşirse çocuklarından birini şükür niyetiyle kurban edeceğini adamıştı. Gerçekten de onun Abbas, Hamza, Abdullah, Ebu Talib (Abdümenâf), Zübeyr, Hâris, Hacl, Mukavvim, Dırar ve Ebu Leheb (Abdüluzzâ) adlarında on oğlu; Safiyye, Ümmü Hakîm Beyzâ, Âtike, Umeyme, Ervâ ve Berre adlarında da altı kızı dünyaya geldi. Abdülmuttalib’in Allah’a verdiği sözü yerine getirme zamanı geldiğinde kurban edilecek çocuğun belirlenmesi için çekilen kura en küçük oğlu Abdullah’a isabet etti. Bir çocuğun kurban edilmesine Kureyşliler şiddetle karşı çıktılar. Zira onlar böyle bir davranışın topluma kötü örnek olacağından endişe duymuşlardı. Bunun için bir kâhine müracaat edilerek meselenin halledilebileceği tavsiyesinde bulundular. Abdülmuttalib bunun üzerine Hayber’de bulunan kadın bir kâhine gitti. Kâhin, develerle Abdullah arasında her seferinde on deve artırılmak suretiyle kura çekilmesini tavsiyesinde bulundu. Onun istediği şekilde kura çekildiğinde dokuz defa Abdullah’a isabet eden kura, onuncuda develerin adına çıkınca Abdullah kurban edilmekten kurtuldu, onun yerine yüz deve kurban edildi. (İbn Hişâm, es-Sîre, (thk. Mustafa es-Sakkâ-İbrahim el-Ebyârîl-Abdülhâfız Şelebi), I-IV, Beyrut ts., I, 113, 160-164). Bu hadise sebebiyle Hz. Peygamber (s.a.s.) hem bu olayı hem de büyük dedesi Hz. İsmail’in kurban edilmesi hadisesini kastederek “Ben iki kurbanlığın çocuğuyum.” demiştir. (Hâkim, el-Müstedrek ‘Ale’s-Sahihayn, I-IV, Haydarabad, 1334-42, II, 604.)
İmtihanı geçen Hz. İbrahim ve Hz. İsmail’e daha sonra Allah tarafından Beyt’in temellerinin atılması görevi verilmiştir: “Bir zamanlar İbrahim, İsmail’le beraber Beytullah’ın temellerini yükseltiyor (şöyle diyorlardı:) Ey Rabbimiz! Bizden bunu kabul buyur; şüphesiz sen işitensin, bilensin.” (Bakara, 2/127.) Kâbe’nin inşası esnasında Hz. İbrahim ve oğlu Hz. İsmail şöyle dua etmişlerdir: “Ey Rabbimiz! Bizi sana boyun eğenlerden kıl, neslimizden de sana itaat eden bir ümmet çıkar, bize ibadet usullerimizi göster, tövbemizi kabul et; zira tövbeleri çokça kabul eden, çok merhametli olan ancak sensin. Ey Rabbimiz! Onlara, içlerinden senin ayetlerini kendilerine okuyacak, onlara kitap ve hikmeti öğretecek, onları temizleyecek bir peygamber gönder. Çünkü üstün gelen, her şeyi yerli yerince yapan yalnız sensin.” (Bakara, 2/128.)
Hz. İsmail, Kur’an-ı Kerim’de Allah’ın rahmetine kabul edilen iyilerden ve sabredenlerden biri olarak gösterilir: “İsmail’i, İdris’i ve Zülkifi de (yâd et). Hepsi de sabreden kimselerdendi. Onları rahmetimize kabul ettik. Onlar hakikaten iyi kimselerdendi.” (Enbiya, 21/85-86.)
Hz. İsmail Kur’an’ın şehadetiyle sözünde duran, halkına namaz kılmayı, zekât vermeyi emreden, Rabbinin hoşnutluğunu kazanmış bir resul ve nebidir: “(Resulüm!) Kitap’ta İsmail’i de an. Gerçekten o, sözüne sadıktı, resul ve nebi idi. Halkına namazı ve zekâtı emrederdi; Rabbi nezdinde de hoşnutluk kazanmış bir kimse idi.” (Meryem, 19/54-55.)
Hz. İsmail’de görülen sadakat ve vazife aşkı sadece peygamberler için değil, bütün insanlar için istenen bir haslettir. Kur’an’da “Ey iman edenler, Allah’tan korkun ve doğrularla beraber olun!” emriyle kullarından doğru insanlarla birlikte olmaları, onları desteklemeleri istenmekte (Tevbe, 9/ 119.), “Rabbimiz Allah’tır deyip doğruluğa yönelenlere hiçbir korku yoktur. Onlar mahzun da olmayacaklardır.” (Ahkaf, 46/13.) buyrularak da doğruların yardımcısının Allah olduğu açıkça beyan edilmektedir.
Hz. Peygamber (s.a.s.) de ifadeleriyle doğruluğu ve doğru olanları övmüş, bunun tersi olarak yalanı ve yalancılığı da yermiştir: “Doğruluk iyiliğe götürür, iyilik cennete götürür. Kişi doğrulukta devam eder durursa nihayet Allah nazarında doğru olarak yazılır. Yalan kötülüğe iletir, kötülükse ateşe götürür. Kişi yalan söylemeye devam ederse nihayet Allah katında yalancı olarak yazılır.” (Buhari, Edeb, 69; Müslim, Birr, 103.)
Bir sahabi Hz. Peygamber’e (s.a.s.) gelerek “Ey Allah’ın Elçisi. İslam hakkında bana bir söz söyle ki artık senden başka birisine sormama ihtiyaç kalmasın.” dediğinde peygamberimiz kendisine “Allah’a inandım de, sonra da dosdoğru ol.” buyurmuştur. (Müslim, İman, 62.)
